Tiếp cận giáo dục là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa tiếp cận giáo dục

Tiếp cận giáo dục là khả năng của mọi cá nhân, bất kể hoàn cảnh kinh tế, xã hội, giới tính hay khuyết tật, có thể tham gia và tiếp tục học tập trong môi trường học đường. Khái niệm này bao gồm quyền được ghi danh vào trường học, được học trong điều kiện phù hợp, và có cơ hội hoàn thành chương trình giáo dục ở các cấp độ khác nhau.

Tiếp cận giáo dục không chỉ là mặt hình thức mà còn liên quan đến khả năng duy trì học tập, tiếp thu kiến thức và được đánh giá công bằng. Theo UNESCO, một hệ thống giáo dục công bằng đòi hỏi không chỉ mở cửa cho tất cả người học mà còn đảm bảo sự tham gia có ý nghĩa của họ trong quá trình giáo dục.

Các dạng tiếp cận giáo dục

Tiếp cận giáo dục có thể được phân loại thành nhiều cấp độ phản ánh sự toàn diện trong quyền học tập. Ba dạng tiếp cận được công nhận phổ biến gồm:

• Tiếp cận hình thức: thể hiện qua tỷ lệ nhập học, tỷ lệ trẻ đến trường đúng độ tuổi
• Tiếp cận thực chất: thể hiện qua mức độ duy trì học tập, tỉ lệ hoàn thành chương trình học
• Tiếp cận công bằng: đảm bảo không phân biệt đối xử trong tuyển sinh và giảng dạy

Việc đánh giá các dạng tiếp cận cần phân tích sâu theo khu vực, nhóm xã hội và khía cạnh giới, nhằm xác định bất bình đẳng đang tồn tại trong hệ thống.

Chỉ số đo lường tiếp cận giáo dục

Các chỉ số thống kê giúp xác định và giám sát mức độ tiếp cận giáo dục theo thời gian và không gian. Một số chỉ số chính được sử dụng bởi UNESCO, Ngân hàng Thế giới và OECD bao gồm:

• Tỷ lệ nhập học thô (GER - Gross Enrollment Ratio)
• Tỷ lệ nhập học thuần (NER - Net Enrollment Ratio)
• Tỷ lệ hoàn thành tiểu học, THCS, THPT
• Tỷ lệ biết chữ trong dân số 15 tuổi trở lên

Bảng minh họa dưới đây thể hiện ví dụ về dữ liệu tiếp cận giáo dục của ba quốc gia đang phát triển (theo GEM Report 2022):

Quốc gia	NER Tiểu học (%)	GER THPT (%)	Tỷ lệ biết chữ (%)
Việt Nam	98.3	80.1	95.0
Kenya	89.7	65.4	78.7
Bangladesh	93.5	57.2	74.7

Sự chênh lệch giữa GER và NER phản ánh khả năng người học bị trễ tuổi học hoặc bỏ học giữa chừng.

Rào cản trong tiếp cận giáo dục

Tiếp cận giáo dục chịu ảnh hưởng mạnh từ các yếu tố rào cản về kinh tế, địa lý, xã hội và thể chất. Một số nhóm học sinh đặc biệt như người khuyết tật, trẻ em gái ở vùng sâu vùng xa, hoặc trẻ em trong các cộng đồng dân tộc thiểu số thường đối mặt với nhiều bất lợi.

Các rào cản phổ biến có thể được phân loại như sau:

• Rào cản tài chính: học phí cao, chi phí học tập và cơ hội việc làm thấp
• Rào cản địa lý: thiếu trường lớp ở vùng sâu vùng xa
• Rào cản văn hóa và giới: định kiến xã hội, tảo hôn, lao động sớm
• Rào cản vật lý: thiếu thiết kế tiếp cận cho người khuyết tật

Chính sách can thiệp hiệu quả cần phân tích đúng loại rào cản và có giải pháp phù hợp theo từng nhóm đối tượng.

Tiếp cận giáo dục và bình đẳng xã hội

Tiếp cận giáo dục là một trong những công cụ mạnh nhất giúp thu hẹp bất bình đẳng xã hội. Khi mọi người đều có quyền và điều kiện để tiếp cận hệ thống giáo dục, cơ hội nghề nghiệp và thu nhập được phân phối công bằng hơn.

Theo OECD, giáo dục đóng vai trò quyết định trong việc cải thiện tính di động xã hội giữa các thế hệ. Người có trình độ học vấn cao có nhiều khả năng thoát khỏi đói nghèo và tiếp cận các dịch vụ chất lượng như y tế, pháp lý, và lao động chính thức.

Vai trò của công nghệ trong mở rộng tiếp cận

Chuyển đổi số trong giáo dục đã tạo điều kiện tiếp cận tốt hơn, đặc biệt tại những khu vực hẻo lánh. Sự phổ biến của học tập từ xa, nền tảng MOOC (Massive Open Online Courses), tài nguyên học liệu mở và công nghệ điện toán đám mây đã giúp phá vỡ rào cản không gian và thời gian trong giáo dục.

Tuy nhiên, khoảng cách số (digital divide) vẫn là vấn đề nghiêm trọng. Theo UNESCO, hàng triệu học sinh không thể truy cập Internet hoặc không có thiết bị học tập. Bất bình đẳng kỹ thuật số kéo dài khoảng cách giữa nhóm có lợi thế và nhóm yếu thế.

• 66% học sinh tiểu học vùng nông thôn tại châu Phi không có điện thoại thông minh
• Ở Đông Nam Á, tỷ lệ học sinh được tiếp cận lớp học trực tuyến thấp hơn 50% trong thời kỳ COVID-19
• Trẻ em gái dễ bị ảnh hưởng bởi định kiến công nghệ trong học tập STEM

Chính sách thúc đẩy tiếp cận giáo dục

Các chính sách công là nền tảng quan trọng nhằm bảo đảm mọi công dân được tiếp cận giáo dục. Ở Việt Nam, Luật Giáo dục năm 2019 quy định giáo dục phổ cập đến THCS là bắt buộc và miễn học phí cho bậc tiểu học.

Bên cạnh đó, các chương trình hỗ trợ như:

• Chính sách học bổng cho học sinh vùng khó khăn
• Chương trình “Trường học kết nối”
• Dự án tăng cường năng lực giáo viên ở miền núi và dân tộc thiểu số

Các sáng kiến của Ngân hàng Thế giới và GPE (Global Partnership for Education) cũng đang hỗ trợ cải thiện hạ tầng giáo dục tại các nước thu nhập thấp.

Tiếp cận giáo dục trong các nhóm yếu thế

Trẻ em khuyết tật, dân tộc thiểu số, di cư, và trẻ em gái là những nhóm có nguy cơ bị loại trừ cao nhất khỏi hệ thống giáo dục. Các rào cản có thể là ngôn ngữ, chi phí, định kiến xã hội hoặc thiết kế lớp học không phù hợp.

UNICEF nhấn mạnh rằng trẻ em khuyết tật có nguy cơ không được đi học cao gấp đôi so với trẻ bình thường. Việc đảm bảo quyền học tập của các nhóm này không chỉ là nghĩa vụ đạo đức mà còn đóng vai trò phát triển nhân lực toàn diện.

Để cải thiện tình trạng này, cần:

• Thiết kế trường học hòa nhập: có lối đi, nhà vệ sinh phù hợp cho người khuyết tật
• Sách giáo khoa song ngữ hoặc bằng tiếng mẹ đẻ cho học sinh dân tộc thiểu số
• Chương trình giáo dục giới tính và phòng chống định kiến giới trong trường học

Tài liệu tham khảo

1. UNESCO – Conceptual Framework of Access to Education
2. UNESCO – Digital Education
3. OECD – Equity and Education
4. UNICEF – Inclusive Education
5. GPE – Global Partnership for Education
6. World Bank – Education Projects